|
|
Koken met de zonWereldwijd koken ongeveer 1,5 miljard mensen op brandhout. Hoewel hout op zich een duurzame energiebron is, wordt er op veel plaatsen meer gekapt dan er bij groeit. Een alternatief voor hout of fossiele brandstoffen is de milieuvriendelijke, onbeperkt beschikbare zonne-energie. Door nieuwe ontwikkelingen op het gebied van zonnekokers, kan er tegenwoordig eenvoudig en veilig met de zon worden gekookt. Sinds geruime tijd is wereldwijd de belangstelling voor koken op zonne-energie groeiende. De spreekbuis van deze beweging, het periodiek Solar Cookers International1, maakt melding van picknicks en conferenties, er worden bouwtekeningen en recepten uitgewisseld en er wordt geld ingezameld bij particulieren en overheid. Bovendien is de beweging aanwezig op het World Wide Web2. Ecologisch correcte woongemeenschappen drinken zonnekoffie, padvinders doen het zonder vuur en eten voedsel dat met de zon bereid is. Er zijn zo'n 160 verschillende zonnekoker-ontwerpen op de markt verkrijgbaar. Kortom, het koken met de zon heeft in het Westen een sociale niche gevonden. Dus helaas niet daar, waar haar voorstanders zonnekokers graag zouden zien: bij de anderhalf tot twee miljard mensen, die in de derde wereld op hout koken. Drie types zonnekokersZonnekokers zijn onder te verdelen in drie hoofdtypen: kookdozen, reflectorkokers en collectorkokers. In de loop van de tijd zijn hier verschillende varianten van ontwikkeld. Een kookdoos bestaat uit een geïsoleerde kist met zwarte binnenkant en een afdekking van glas of doorzichtige folie. Het deksel van de kist is van een spiegel voorzien die extra zonlicht in de kist spiegelt. Voordelen van de kookdoos zijn de lage kosten, de eenvoudige constructie en het gebruikersgemak. Verder zijn kookdozen veilig in gebruik. Een nadeel is de zeer lange kooktijd, de kwetsbaarheid van spiegel en glas, en bovendien is een kookdoos niet voor alle gerechten geschikt: om te roeren moet de kist geopend worden, waardoor de warmte ontsnapt. De reflectorkoker, het tweede hoofdtype, concentreert het zonlicht direct op de pan. Kooktijden zijn veel korter met dit type koker dan met een kookdoos en verder zijn dankzij de hoge maximumtemperatuur bakken, braden en steriliseren mogelijk. Bovendien zijn er op dit moment ontwikkelingen gaande om ook koelen mogelijk te maken: hierbij wordt gebruik gemaakt van een zeoliet-element dat sterk water-absorberend is. In de reflectorkoker wordt het element van zijn water ontdaan. De aanschafkosten van reflectorkokers zijn relatief hoog. Bij collectorkokers, type drie, wordt een collector verwarmd, die vervolgens zijn warmte afstaat aan de pan. Zo'n koker kan warmte opslaan, zodat ook 's avonds gekookt kan worden. Collectorkokers zijn meestal duur en traag. Voor grootschalige toepassingen is het laatste type het meest interessant. Lessen uit het verledenEerdere pogingen om zonnekokers te verspreiden hebben tot veel teleurstelling en ontmoediging geleid, zodat tot voor kort er nog maar weinig kansen voor zonnekokers werden gezien. De redenen hiervoor waren vooral: te hoge bouwkosten, geringe kookprestaties, gevaar bij gebruik, slechte gebruiksvriendelijkheid en geringe duurzaamheid. Bovendien stuiten de aanpassingen aan het kookgedrag vaak op sociale weerstand, veel mensen zijn bijvoorbeeld gewend om 's avonds te koken. Uit ervaringen met zonnekokers is duidelijk geworden, dat vooral sociale factoren aanleiding geven tot een lastige paradox: vooral waar een acuut brandstof tekort heerst, zijn mensen bereid om van kooktechniek te veranderen, alleen hebben ze daar vaak noch de tijd, noch het geld voor. Twee gebieden komen wel direct in aanmerking voor introductie: vluchtelingenkampen en gebieden waar brandstof niet verzameld kan worden, maar gekocht moet worden. In de laatste categorie vallen bijvoorbeeld zones in en vlak buiten steden, waar hout vaak van ver buiten de stad moet komen. Hier kan een zonnekoker alleen al uit economisch oogpunt interessant zijn. In vluchtelingenkampen is brandstof schaars en omdat vluchtelingen losgeslagen zijn van hun traditionele gewoontes kan koken op zonne-energie succesvol geïntroduceerd worden. Op dit moment loopt een zonnekoker programma in het Keniaanse vluchtelingenkamp Kakuma dat volgens de UN-vluchtelingenorganisatie UNHCR goed loopt. Ook in een Afghaans vluchtelingenkamp nabij Peshawar (Pakistan) zijn door SERVE, een hulpverleningsorganisatie, met succes zonnekokers toegepast. In tegenstelling tot de povere kwaliteit van vroegere zonnekokers, zijn er tegenwoordig verschillende technisch goede kokers beschikbaar. In een internationale zonnekokertest, uitgevoerd door de European Committee for Solar Cooker Research (ECSCR) zijn de resultaten beschreven van een test van 25 verschillende zonnekokers, afkomstig uit 8 verschillende landen. De koker die als een van de beste uit deze test kwam, de SK-14, onderwerpen we hier aan een nadere beschouwing. De SK-14De SK-14, een reflectorkoker, is gedurende de laatste tien jaar door Dr. Ing. D. Seifert (verbonden aan de non-profit ontwikkelingsorganisatie EG Solar3) ontwikkeld. Een parabolische spiegel (de reflector, doorsnede 1.4 m) concentreert het zonlicht op een grote matzwarte pan. De pan absorbeert het geconcentreerde zonlicht en brengt de inhoud aan de kook (2 liter water kookt in 18 minuten). In het gebruik is de SK-14 economisch rendabel in vergelijking met koken op commercieel verkrijgbare brandstoffen. De belangrijkste nadelen van vorige reflectorkokers zijn ondervangen. Door de brandpuntsafstand klein en het brandpunt diffuus te kiezen, is er vrijwel geen gevaar meer voor verbranding en verblinding, waardoor veiligheid geen probleem meer vormt. Tenslotte is gekozen voor een uitermate duurzaam reflectormateriaal. De koker kan vanaf een uur na zonsopgang tot een uur voor zonsondergang worden gebruikt. Door een reflectorkoker als de SK-14 te combineren met een hooikist is het mogelijk om kook- en eettijd te ontkoppelen. Een hooikist is een goed geïsoleerde kist of mand waar een pan in geplaatst wordt. In de kist kan het eten verder gaar worden en warm worden gehouden. Op deze manier kan eveneens meer eten bereid worden: als het eten in de hooikist staat, is de koker weer beschikbaar. Met een SK-14 kan in de tropen, samen met één of meer hooikisten, voor zo'n 15 mensen eten worden bereid. De SK-14 is voor goedkope productie in eenvoudige werkplaatsen in ontwikkelingslanden ontworpen. Het frame kan uit verschillende materialen gemaakt worden, zodat het ontwerp eenvoudig kan worden aangepast aan lokaal beschikbare materialen en technieken. De reflector bestaat uit speciaal bewerkt, zeer duurzaam (minstens 15 jaar) hoogglans aluminium stroken. Dit deel van de koker is ook het duurst: ongeveer vijfendertig euro. Het kokerontwerp wordt voor nabouw ter beschikking gesteld en een bouwbeschrijving is voor een gering bedrag bij EG Solar te verkrijgen. Door het werk van kleine ontwikkelingswerkgroepen is de SK-14 reeds in zo'n 50 landen verspreid. In een flink aantal landen wordt de SK-14 in lokale werkplaatsen geproduceerd (o.a. in Ecuador, Colombia, Peru, Bolivia, Argentinië, Uganda, Zaïre, Nepal en India) en inmiddels zijn er meer dan 2000 exemplaren in gebruik. In Nederland houdt de Werkgroep OntwikkelingsTechnieken (WOT) zich met de ontwikkeling van deze zonnekoker bezig. Auteur: Mark-Tiele Westra Noten:
|
